Rozwód nie jest jedynym możliwym sposobem zabezpieczenia opieki nad dziećmi lub obrony majątku

Czy w prawie polskim istnieją sytuacje, w których rozwód pozostaje jedynym możliwym sposobem zabezpieczenia opieki nad dziećmi lub obrony majątku?

Źródłem pytania postawionego na wstępie jest punkt 2383 zdanie drugie Katechizmu Kościoła Katolickiego stwierdzający: Jeśli rozwód cywilny pozostaje jedynym możliwym sposobem zabezpieczenia pewnych słusznych praw, opieki nad dziećmi czy obrony majątku, może być tolerowany, nie stanowiąc przewinienia moralnego.

Treść terminów „zabezpieczenie opieki nad dziećmi” i „obrona majątku” będzie rozumiana w dalszej części w taki sposób, w jaki wymienione terminy rozumie przeciętna osoba posługująca się językiem polskim, niemająca specjalistycznego przygotowania z zakresu Katechizmu Kościoła Katolickiego. Czyniąc to wstępne założenie, celem jest po pierwsze sprawdzenie, jakie inne instytucje prawne, poza rozwodem, pozwalają na zabezpieczenie opieki nad dziećmi i obronę majątku, a także czy z punktu widzenia wymienionych elementów rozwód pozwala na najskuteczniejsze wypełnienie tych celów, czy też istnieją inne instytucje w prawie polskim pozwalające osiągnąć takie same skutki.

Należy również zauważyć, że zakładamy pojawienie się w trakcie małżeństwa zdarzeń, które wywołują potrzebę „zabezpieczenia opieki nad dziećmi” lub „obrony majątku” i wskazanie instytucji prawnych, które to umożliwiają.

Jak wyżej wskazano, wymienione elementy będą rozumiane w sposób ogólny, bez próby dokonywania ich definicji. Dla uzyskania jednak pewnego uporządkowania terminologicznego w dalszej części będzie przyjęte, by „zabezpieczenie opieki nad dziećmi” rozumieć pod kątem przyjętej powszechnie w nauce prawa rodzinnego klauzuli generalnej „dobra dziecka”, zaś za „obronę majątku” przyjąć instytucje prawne, których zastosowanie pozwala na zwolnienie z odpowiedzialności majątkowej współmałżonka za zobowiązania prywatnoprawne lub publicznoprawne zaciągnięte lub spowodowane przez drugiego współmałżonka.

Podsumowując te uwagi wstępne, celem jest wskazanie, jakie instytucje prawne – poza rozwodem – pozwalają „zabezpieczyć opiekę nad dzieckiem” lub „obronić majątek” w sytuacji braku porozumienia ze współmałżonkiem lub w sytuacji zagrożenia wymienionych elementów.

I. „Zabezpieczenie opieki nad dzieckiem”

Podstawowym aktem prawnym, istotnym z punktu widzenia „zabezpieczenia opieki nad dzieckiem”, jest ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. Nr 9, poz. 59 z późn. zm.), dalej określana jako „kro”.

Według Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego rodzice i dzieci są zobowiązani do wzajemnego wsparcia (art. 87 kro); rodzice mają nad dziećmi władzę rodzicielską obejmującą w szczególności obowiązek i prawo rodziców do wykonywania pieczy nad osobą i majątkiem dziecka oraz do wychowywania dziecka (art. 95 kro); niezależnie od władzy rodzicielskiej rodzice oraz ich dziecko mają prawo i obowiązek utrzymywania ze sobą kontaktów, obejmujących przebywanie z dzieckiem (odwiedziny, spotkania, zabieranie dziecka poza miejsce jego stałego pobytu) i bezpośrednie porozumiewanie się, utrzymywanie korespondencji, korzystanie z innych środków porozumiewania się na odległość, w tym ze środków komunikacji elektronicznej (art. 113 kro).

Mając na uwadze zakres przedstawiony na wstępie, w przypadku braku porozumienia między rodzicami odnośnie dziecka, jeżeli stwarza ono zagrożenie naruszenia dobra dziecka, sąd na wniosek jednego z rodziców może dokonać ingerencji we władzę rodzicielską drugiego rodzica ograniczając (art. 107 § 2 kro), zawieszając (art. 110 § 1 kro) lub pozbawiając rodzica władzy rodzicielskiej (art. 111 § 1 i 1a kro), albo też określając sposób wykonywania władzy rodzicielskiej (art. 107 § 1 kro) oraz ingerencji w utrzymywanie kontaktów rodzica z dzieckiem ustalając (art. 113^1 § 1 kro), ograniczając (art. 113^2 kro) lub zakazując (art. 113^3 kro) utrzymywanie kontaktów rodzica z dzieckiem.

Zauważyć należy, że pozbawienie władzy rodzicielskiej lub jej zawieszenie może być orzeczone także w wyroku orzekającym rozwód, separację albo unieważnienie małżeństwa (art. 112 kro)(patrz przypis 1), a takie orzeczenie może być w późniejszym czasie zmienione (art. 106 kro). Również o kontaktach może orzekać sąd w orzeczeniu kończącym postępowanie w sprawie o rozwód lub separację (art. 445^1 kpc(patrz przypis 2)).

Mogą pojawić się wątpliwości co do terminologii związanej z instytucją „unieważnienia małżeństwa” regulowaną przez art. 17 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, wynikające z różnicy pomiędzy terminologią z Kodeksu prawa rodzinnego i opiekuńczego a terminologią z prawa kanonicznego. Zgodnie z Kodeksem prawa kanonicznego (źródło: http://archidiecezja.lodz.pl/prawo.html), wyróżnia się sprawy „o orzeczenie nieważności małżeństwa” (Księga VII, Część III, Tytuł I, Rozdział I). Sprawy te nazywane są również sprawami o „stwierdzenie nieważności małżeństwa” (Ks. dr Grzegorz Kadzioch, Skarga powodowa o stwierdzenie nieważności małżeństwa w: http://www.kuria.gliwice.pl/czytelnia/informapdf/20031/22.pdf).

Niniejsze opracowanie wypowiada się wyłącznie w zakresie prawa powszechnie obowiązującego w Rzeczypospolitej Polskiej na podstawie art. 87 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej i nie dotyczy prawa kanonicznego. Tym samym nie należy instytucji „unieważnienia małżeństwa” uregulowanej w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym utożsamiać w jakikolwiek sposób ze sprawami o „orzeczenie nieważności małżeństwa” („stwierdzenie nieważności małżeństwa”) uregulowanymi w Kodeksie prawa kanonicznego.

W zakres pojęcia „zabezpieczenie opieki nad dzieckiem” może wchodzić również zabezpieczenie majątku dziecka. W sprawach przekraczających zakres zwykłego zarządu orzeka sąd opiekuńczy (art. 101 § 3 kro).

Mając na uwadze powyższe wskazówki, dla „zabezpieczenia opieki nad dzieckiem” nie jest konieczne korzystanie ani z instytucji rozwodu ani z instytucji separacji; w ramach tych instytucji przewidziany jest szereg działań mających na celu dobro dziecka, ale ani rozwód ani separacja nie zostały przeznaczone do tego, by rozstrzygać wyłącznie sprawy między rodzicami i dziećmi.

II. „Obrona majątku”

Jak wskazano na wstępie, za „obronę majątku” przyjęto instytucje prawne, których zastosowanie pozwala na zwolnienie z odpowiedzialności majątkowej współmałżonka za zobowiązania prywatnoprawne lub publicznoprawne zaciągnięte lub spowodowane przez drugiego współmałżonka.

Zobowiązania publicznoprawne.

W tej kategorii mieszczą się m.in. zobowiązania wynikające z podatków i składek na ubezpieczenia społeczne. Kwestię odpowiedzialności za wymienione zobowiązania reguluje ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 roku Ordynacja podatkowa (t.j. z 2005 r., Dz. U. Nr 8, poz. 60 z późn. zm.; dalej zwana „op”). Z punktu widzenia pytania postawionego na wstępie istotny jest art. 110 op:

§ 1. Rozwiedziony małżonek podatnika odpowiada całym swoim majątkiem solidarnie z byłym za zaległości podatkowe z tytułu zobowiązań podatkowych powstałych w czasie trwania wspólności majątkowej, jednakże tylko do wysokości wartości przypadającego mu udziału w majątku wspólnym.

§ 2. Odpowiedzialność, o której mowa w § 1, nie obejmuje:

1) niepobranych należności wymienionych w art. 107 § 2 pkt 1;

2) odsetek za zwłokę oraz kosztów egzekucyjnych powstałych po dniu uprawomocnienia się orzeczenia o rozwodzie.

§ 3. Przepisy § 1 i 2 stosuje się odpowiednio w razie unieważnienia małżeństwa(patrz przypis 3) oraz separacji.

Należy zauważyć, że zacytowany art. 110 op w § 3 nie wymienia rozdzielności majątkowej orzekanej przez sąd na podstawie art. 52 § 1 kro oraz zawarcia przez małżonków umowy o ograniczeniu lub wyłączeniu ustawowej wspólności majątkowej na podstawie art. 47 kro(patrz przypis 4). Te przypadki reguluje art. 29 op:

§ 1. W przypadku osób pozostających w związku małżeńskim odpowiedzialność, o której mowa w art. 26, obejmuje majątek odrębny podatnika oraz majątek wspólny podatnika i jego małżonka.

§ 2. Skutki prawne ograniczenia, zniesienia, wyłączenia lub ustania wspólności majątkowej nie odnoszą się do zobowiązań podatkowych powstałych przed dniem:

1) zawarcia umowy o ograniczeniu lub wyłączeniu ustawowej wspólności majątkowej;

2) zniesienia wspólności majątkowej prawomocnym orzeczeniem sądu;

3) ustania wspólności majątkowej w przypadku ubezwłasnowolnienia małżonka;

4) uprawomocnienia się orzeczenia sądu o separacji.

§ 3. Przepisy § 1 i 2 stosuje się odpowiednio do płatnika oraz inkasenta.

Z powyższego wynika, że zasady odpowiedzialności podatkowej małżonka, który zawarł umowę o ograniczeniu lub wyłączeniu wspólności ustawowej oraz w przypadku zniesienia wspólności majątkowej prawomocnym orzeczeniem sądu są podobne jak w przypadku orzeczenia rozwodu lub separacji, a skutki prawne tych instytucji powstają w dniu uprawomocnienia się orzeczenia separacji, rozwodu, zniesienia wspólności majątkowej przez sąd oraz w dniu zawarcia umowy majątkowej małżeńskiej.

Skutki wszystkich ww. instytucji prawnych nie odnoszą się do zobowiązań podatkowych powstałych przed zaistnieniem tych zdarzeń prawnych.

Odpowiedzialność małżonka podatnika po rozwodzie lub orzeczeniu separacji jest jednak o tyle inna, że w tych przypadkach organ podatkowy powinien wydać decyzję o odpowiedzialności podatkowej małżonka podatnika (art. 108 § 1 op), która może zostać zaskarżona, zaś w przypadkach wskazanych w art. 29 op, nie jest potrzebna dodatkowa decyzja podatkowa, wystarczy że organ wystawi tytuł wykonawczy.

Ponadto, zgodnie z art. 108 § 4 op: „Egzekucja zobowiązania wynikającego z decyzji o odpowiedzialności podatkowej osoby trzeciej może być wszczęta dopiero wówczas, gdy egzekucja z majątku podatnika okazała się w całości lub w części bezskuteczna”.

Mając na uwadze powyższe uwagi, w przypadku zobowiązań podatkowych w rozumieniu ustawy Ordynacja podatkowa, dla małżonka podatnika korzystniejsze są skutki wynikające z rozwodu lub separacji niż wynikające ze zniesienia wspólności majątkowej orzeczeniem sądu czy zawarciem umowy majątkowej małżeńskiej ograniczającej lub wyłączającej wspólność majątkową.

Mając zaś na uwadze przedmiot opinii, odpowiedzialność majątkowa małżonka w zakresie zobowiązań publicznoprawnych po rozwodzie oraz po orzeczeniu separacji jest taka sama.

Zobowiązania prywatnoprawne (cywilnoprawne).

Zasady odpowiedzialności małżonka reguluje Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz Kodeks postępowania cywilnego:

Art. 41 kro:

§ 1. Jeżeli małżonek zaciągnął zobowiązanie za zgodą drugiego małżonka, wierzyciel może żądać zaspokojenia także z majątku wspólnego małżonków.

§ 2. Jeżeli małżonek zaciągnął zobowiązanie bez zgody drugiego małżonka albo zobowiązanie jednego z małżonków nie wynika z czynności prawnej, wierzyciel może żądać zaspokojenia z majątku osobistego dłużnika, z wynagrodzenia za pracę lub z dochodów uzyskanych przez dłużnika z innej działalności zarobkowej, jak również z korzyści uzyskanych z jego praw, o których mowa w art. 33 pkt 9, a jeżeli wierzytelność powstała w związku z prowadzeniem przedsiębiorstwa, także z przedmiotów majątkowych wchodzących w skład przedsiębiorstwa.

§ 3. Jeżeli wierzytelność powstała przed powstaniem wspólności lub dotyczy majątku osobistego jednego z małżonków, wierzyciel może żądać zaspokojenia z majątku osobistego dłużnika, z wynagrodzenia za pracę lub z dochodów uzyskanych przez dłużnika z innej działalności zarobkowej, jak również z korzyści uzyskanych z jego praw, o których mowa w art. 33 pkt 9.

Art. 787 kpc

Tytułowi egzekucyjnemu wydanemu przeciwko osobie pozostającej w związku małżeńskim sąd nada klauzulę wykonalności także przeciwko jej małżonkowi z ograniczeniem jego odpowiedzialności do majątku objętego wspólnością majątkową, jeżeli wierzyciel wykaże dokumentem urzędowym lub prywatnym, że stwierdzona tytułem egzekucyjnym wierzytelność powstała z czynności prawnej dokonanej za zgodą małżonka dłużnika. Prawa małżonka dłużnika zabezpieczone są w ten sposób, że dla istnienia odpowiedzialności małżonka z majątku wspólnego musi być wyrażona przez niego wyraźna zgoda w formie dokumentu na powstanie zobowiązania.

Brak zgody małżonka na powstanie zobowiązania nie jest przeszkodą dla prowadzenia egzekucji z majątku wspólnego wyłącznie wtedy, gdy zobowiązanie dotyczy przedsiębiorstwa należącego do majątku wspólnego, zobowiązanie wynikło w związku z prowadzeniem tego przedsiębiorstwa i egzekucja jest skierowana wyłącznie do przedsiębiorstwa:

Art. 787^1 kpc

Tytułowi egzekucyjnemu wydanemu przeciwko osobie pozostającej w związku małżeńskim sąd nada klauzulę wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika z ograniczeniem jego odpowiedzialności do przedsiębiorstwa wchodzącego w skład majątku wspólnego małżonków, jeżeli wierzyciel wykaże dokumentem urzędowym lub prywatnym, że stwierdzona tytułem egzekucyjnym wierzytelność powstała w związku z prowadzeniem przedsiębiorstwa.

Należy zauważyć, że:

Art. 787^2 kpc

Zawarcie umowy majątkowej małżeńskiej nie stanowi przeszkody do nadania klauzuli wykonalności według przepisów art. 787 i art. 787^1 oraz prowadzenia na podstawie tak powstałego tytułu wykonawczego egzekucji do tych składników, które należałyby do majątku wspólnego, gdyby umowy majątkowej nie zawarto. Przepis niniejszy nie wyłącza obrony małżonków w drodze powództw przeciwegzekucyjnych, jeżeli umowa majątkowa małżeńska była skuteczna wobec wierzyciela.

Tym samym zawarcie umowy majątkowej małżeńskiej nie powoduje większej ochrony dla małżonka dłużnika niż zasada zawarta w art. 787 kpc, ponieważ w przypadku umowy majątkowej, wymagane jest dodatkowo, by wierzyciel wiedział o zawartej umowie majątkowej małżeńskiej, zgodnie z art. 47^1 kro:

Małżonek może powoływać się względem innych osób na umowę majątkową małżeńską, gdy jej zawarcie oraz rodzaj były tym osobom wiadome.

Tymczasem art. 787 kpc żadnej dodatkowej aktywności po stronie dłużnika lub jego małżonka nie wymaga, wręcz przeciwnie, to wierzyciel musi uzyskać zgodę drugiego małżonka wyrażoną w dokumencie na zaciągnięcie zobowiązania dla prowadzenia egzekucji z majątku wspólnego.

Wymienione przepisy nie wspominają o przypadkach rozwodu, separacji i zniesieniu wspólności ustawowej przez sąd, mówią wyraźnie wyłącznie o małżonkach.

Art. 787^2 kpc wymienia sytuację zawarcia umowy majątkowej małżeńskiej.

Literalne brzmienie przytoczonych przepisów wskazuje, że przeciwko małżonkowi rozwiedzionemu nie można nadać klauzuli wykonalności.

W przypadkach orzeczenia separacji i zniesieniu wspólności majątkowej przez sąd, również nie można nadać klauzuli wykonalności przeciwko małżonkowi: Dla nadania klauzuli wykonalności w trybie art. 787 k.p.c. niezbędne jest nie tylko ustalenie, że wierzytelność powstała w czasie trwania małżeństwa oraz że w tym czasie małżonkowie podlegali ustrojowi wspólności majątkowej, ale i także ustalenie istnienia wspólności majątkowej zarówno w chwili wyrokowania, jak też w chwili orzekania o nadaniu klauzuli wykonalności przeciwko małżonkowi pozwanego dłużnika. (Postanowienie Sądu Najwyższego z 3 października 1973 roku, PZ 59/73; opublikowane w: Orzecznictwo Sądów Polskich 1975/2/35; Lex nr 4888). Z zacytowanego orzeczenia, choć zostało wydane w okresie, gdy instytucja separacji nie obowiązywała, wynika zasada ogólna, którą można odnieść do przypadku separacji oraz zniesienia wspólności majątkowej przez sąd.

Przesłanką konieczną zastosowania art. 787 kpc jest bowiem istnienie małżeństwa (w momencie powstania wierzytelności, wyrokowania i orzekania o nadaniu klauzuli wykonalności), oraz istnienie wspólności majątkowej. Ta druga przesłanka – wspólność majątkowa – w przypadku separacji oraz w przypadku zniesienia wspólności majątkowej przez sąd, nie istnieje. A zatem na podstawie art. 787 kpc i art. 787^1 kpc, nie można nadać klauzuli wykonalności przeciwko małżonkowi w separacji oraz po zniesieniu wspólności majątkowej przez sąd.

Mając zaś na uwadze przedmiot niniejszego opracowania, instytucje rozwodu, separacji i zniesienia wspólności majątkowej przez sąd są równoważne pod kątem odpowiedzialności z majątku wspólnego w zakresie odpowiedzialności za zobowiązania wynikające z czynności prawnych dokonanych przez drugiego małżonka(patrz przypis 5).

Upadłość małżonka.

Upadłość jest instytucją regulowaną przez ustawę z dnia 28 lutego 2003 roku Prawo upadłościowe i naprawcze (t.j. z 2009 r., Dz. U. Nr 175, poz. 1361); ma ona wpływ na stosunki majątkowe małżeńskie oraz na odpowiedzialność majątkową małżonka upadłego.

Art. 124. 1. Z dniem ogłoszenia upadłości jednego z małżonków powstaje między małżonkami rozdzielność majątkowa, o której mowa w art. 53 § 1 ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. Nr 9, poz. 59, z późn. zm.9)). Jeżeli małżonkowie pozostawali w ustroju wspólności majątkowej, majątek wspólny małżonków wchodzi do masy upadłości, a jego podział jest niedopuszczalny.

Art. 125. 1. Ustanowienie rozdzielności majątkowej na podstawie orzeczenia sądu w ciągu roku przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości jest bezskuteczne w stosunku do masy upadłości, chyba że pozew o ustanowienie rozdzielności majątkowej został złożony co najmniej na dwa lata przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości.

2. Po ogłoszeniu upadłości nie można ustanowić rozdzielności majątkowej z datą wcześniejszą niż data ogłoszenia upadłości.

3. Przepis ust. 1 stosuje się odpowiednio, gdy rozdzielność majątkowa powstała z mocy prawa w ciągu roku przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości w wyniku rozwodu, separacji albo ubezwłasnowolnienia jednego z małżonków, chyba że pozew lub wniosek w sprawie został złożony co najmniej dwa lata przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości.

Art. 126. 1. Ustanowienie rozdzielności majątkowej umową majątkową jest skuteczne w stosunku do masy upadłości tylko wtedy, gdy umowa zawarta została co najmniej dwa lata przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości.

2. Przepis ust. 1 stosuje się odpowiednio, gdy umową majątkową ograniczono wspólność majątkową.

Analiza powyższych przepisów wskazuje po pierwsze na to, że odpowiedzialność majątkowa małżonka upadłego w zakresie obejmującym majątek wspólny jest uregulowana niezwykle szeroko. Z punktu widzenia niniejszego opracowania istotne jest porównanie sytuacji majątkowej małżonka upadłego w przypadkach orzeczenia rozwodu, separacji, rozdzielności majątkowej przez sąd, ewentualnie zawarcia umowy majątkowej małżeńskiej.

Wyżej wymienione przepisy wskazują, że sytuacja prawna małżonka upadłego jest taka sama w przypadku orzeczenia rozwodu, separacji, rozdzielności majątkowej przez sąd lub zawarcia umowy majątkowej małżeńskiej. Nie można zatem twierdzić, by odpowiedzialność majątkowa małżonka upadłego po rozwodzie była ograniczona w stosunku do odpowiedzialności majątkowej małżonka w separacji, a także w stanie po zniesieniu wspólności majątkowej przez sąd lub po zawarciu umowy o zniesieniu lub ograniczeniu wspólności majątkowej.

Przykład:
Małżonkowie mają rozdzielność majątkową, a mąż ma długi. Żona obawia się, że gdyby wybrała separację, to w ciągu 2 lat po jej orzeczeniu zagrażałoby jej płacenie długów męża, gdyby ten w tym czasie zbankrutował. Czy po rozwodzie zniknie takie zagrożenie?

Jeżeli:

a) małżonkowie ustanowili rozdzielność majątkową lub ograniczyli wspólność majątkową umową majątkową małżeńską u notariusza co najmniej dwa lata przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości jednego z nich albo

b) rozdzielność majątkowa, rozwód lub separacja zostały orzeczone przez sąd co najmniej rok przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości jednego z małżonków albo

c) łącznie zostały spełnione następujące przesłanki: rozdzielność majątkowa, rozwód lub separacja zostały orzeczone przez sąd w ciągu roku przed ogłoszeniem upadłości i pozew lub wniosek o orzeczenie rozdzielności majątkowej, o rozwód lub o separację został złożony co najmniej dwa lata przed złożeniem wniosku o ogłoszenie upadłości to majątek wspólny nie wchodzi do masy upadłości, a tym samym wyżej wymienione sytuacje stanowią „obronę majątku” przed jego utratą.

Wracając do pytania w przykładzie, nie jest istotne, którą instytucję prawną wybierze żona (rozwód lub separacja, ewentualnie rozdzielność majątkowa ustanowiona wyrokiem sądu lub umowa majątkowa małżeńska, czego żona nie rozważa w ogóle), ale data złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości oraz data złożenia pozwu lub wniosku o rozwód albo o separację lub pozwu o zniesienie wspólności majątkowej lub termin zawarcia umowy majątkowej małżeńskiej.

Tym samym, po orzeczeniu rozwodu nie zniknie zagrożenie, że majątek wspólny wejdzie do masy upadłości; zagrożenie to będzie kształtowało się tak samo jak w przypadku separacji oraz ustanowienia rozdzielności majątkowej orzeczeniem sądu i podobnie jak w przypadku zniesienia lub ograniczenia wspólności majątkowej umową majątkową małżeńską, a jego istnienie zależy wyłącznie od okresu, który upłynął do dnia złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości.

Zauważyć należy, że odpowiedzialność małżonka upadłego dotyczy wyłącznie majątku wspólnego, a nie osobistego, tym samym przedmioty majątkowe, nabyte przez małżonka już po ustaniu wspólności majątkowej (na mocy rozwodu, separacji, rozdzielności majątkowej orzeczonej przez sąd lub na mocy umowy majątkowej małżeńskiej) nie wejdą do masy upadłości, ponieważ nie należą do majątku wspólnego.

Przykład:
Małżonkowie 15.01.2010 roku umową majątkową małżeńską znieśli wspólność majątkową. W dniu 20.02.2010 roku żona nabyła nieruchomość ze środków pochodzących z majątku osobistego. W dniu 30.03.2010 roku sąd ogłosił upadłość męża. Nieruchomość nabyta przez żonę nie wchodzi do masy upadłości, ponieważ nie należy do majątku wspólnego.

III. Skutki separacji

W punktach I i II opisano podobieństwa i różnice w zakresie „zabezpieczenia opieki nad dziećmi” i „obrony majątku” w różnych instytucjach prawnych. Mając na uwadze przedmiot opinii istotne jest poczynienie ogólnych uwag na temat różnic i podobieństw między rozwodem i separacją.

Przede wszystkim, separacja jest instytucją prawną, która jest najbardziej podobna w skutkach do rozwodu. Skutki te reguluje przede wszystkim art. 61^4 § 1 kro:

Orzeczenie separacji ma skutki takie jak rozwiązanie małżeństwa przez rozwód, chyba że ustawa stanowi inaczej.

Uregulowanie separacji wskazuje na wyraźną intencję ustawodawcy, by głównym celem separacji było wprowadzenie wszelkich skutków rozwodu, a dopiero w dalszej kolejności wskazanie, że skutki separacji są inne od rozwodu jedynie wówczas, gdy ustawa wyraźnie to ureguluje. Zasadą jest zatem uzyskanie na skutek separacji wszystkich skutków charakterystycznych dla rozwodu, a wszelkich wyjątków w tym względzie nie można domniemywać i powinny one wynikać z ustawy(patrz przypis 6).

Podstawowe różnice między rozwodem a separacją wymienia w dalszej części art. 61^4 kro:

§ 3. Jeżeli wymagają tego względy słuszności, małżonkowie pozostający w separacji obowiązani są do wzajemnej pomocy.

§ 4. Do obowiązku dostarczania środków utrzymania przez jednego z małżonków pozostających w separacji drugiemu stosuje się odpowiednio przepisy art. 60, z wyjątkiem § 3.

Z § 3 art. 61^4 kro wynika, że po ogłoszeniu separacji (inaczej niż przy rozwodzie), małżonkowie zobowiązani są do wzajemnej pomocy, przez co rozumie się szereg działańo charakterze majątkowym i niemajątkowym(patrz przypis 7), o ile wymagają tego względy słuszności.

Art. 61^4 § 4 kro wskazuje, że w przypadku separacji (inaczej niż przy rozwodzie), obowiązek alimentacji przez współmałżonka nie jest ograniczony żadnym terminem.

Art. 60 § 3 kro – stosowany po orzeczeniu rozwodu, ale nie po orzeczeniu separacji – wprowadza bowiem pięcioletni termin, po upływie którego alimentacja może być kontynuowana jedynie wyjątkowo.

Tym samym, po orzeczeniu separacji możliwość alimentacji małżonka istnieje bezterminowo.

Wyżej wymienione przepisy odnoszą się do „obrony majątku” w takim sensie, że regulują niektóre stosunki prawne między małżonkami. Nietrudno zauważyć, że opisane wyżej uregulowanie czyni pozycję materialną słabszego ekonomicznie małżonka w separacji korzystniejszą niż w przypadku rozwodu – w zakresie alimentacji i wzajemnej pomocy.

Podsumowanie

Z powyższych rozważań wynika, że system prawny zrównuje separację z rozwodem w zakresie „zabezpieczenia opieki nad dziećmi” oraz „obrony majątku”. Ponadto, niektóre cele majątkowe możliwe są do osiągnięcia nie odwołując się ani do rozwodu ani do separacji, przy wykorzystaniu np. umowy o ograniczeniu lub zniesieniu ustawowej wspólności majątkowej lub też uzyskując zniesienie wspólności majątkowej prawomocnym orzeczeniem sądu.

W przypadku „zabezpieczenia opieki nad dzieckiem” w żadnym z wypadków nie jest konieczne korzystanie z rozwodu lub separacji; wystarczające jest zwrócenie się do sądu rodzinnego o wydanie stosownego rozstrzygnięcia mającego na uwadze wyłącznie władzę rodzicielską wobec dziecka, kontakty z dzieckiem czy ochronę majątku dziecka.

W przypadku zobowiązań wynikających z czynności prawnych, dla zwolnienia się od odpowiedzialności małżonka za długi zaciągnięte przez drugiego z małżonków nie jest konieczne korzystanie z rozwodu, separacji, zniesienia wspólności ustawowej orzeczeniem sądu czy z umowy majątkowej małżeńskiej. Wierzyciel chcący pociągnąć małżonka osoby zadłużonej do odpowiedzialności majątkowej, musi dysponować zgodą małżonka w postaci dokumentu na dokonanie danej czynności (np. zgoda na zawarcie umowy; zgoda na wzięcie kredytu)(patrz przypis 8).

Art. 30 § 1 kro mówiący, że oboje małżonkowie są odpowiedzialni solidarnie za zobowiązania zaciągnięte przez jednego z nich w sprawach wynikających z zaspokajania zwykłych potrzeb rodziny nie stanowi zdaniem opiniującego istotnego zagrożenia dla interesu majątkowego małżonka dłużnika, z uwagi na to, że dotyczy zobowiązań zaciągniętych w sprawach zwykłych potrzeb rodziny. Ponadto, zgodnie z art. 30 § 2 kro, z ważnych powodów sąd może na żądanie jednego z małżonków postanowić, że za powyższe zobowiązania odpowiedzialny jest tylko ten małżonek, który je zaciągnął. Postanowienie to może być uchylone w razie zmiany okoliczności.

W rozpatrywanych wyżej sytuacjach, separacja jest traktowana tak jak rozwód i jej skutki w każdym przypadku są tożsame z rozwodem. Przy czym w zakresie alimentacji między małżonkami, separacja wprowadza większą ochronę małżonka uprawnionego do alimentacji.

Skutkiem ogłoszenia upadłości jest odpowiedzialność z majątku wspólnego, która istnieje niezależnie z jakiej instytucji prawnej spośród wymienionych w opinii korzysta się. Zarówno bowiem w przypadku separacji jak i rozwodu (oraz umowy majątkowej małżeńskiej i zniesienia wspólności przez sąd) obowiązuje termin, w ciągu którego skorzystanie z wymienionych instytucji pozostaje bez jakiegokolwiek „chroniącego” znaczenia dla majątku wspólnego.

Analiza różnych opisanych wyżej sytuacji, w jakich mogą znaleźć się małżonkowie wskazuje zatem, że w prawie polskim nie istnieją sytuacje, w których rozwód pozostaje jedynym możliwym sposobem zabezpieczenia opieki nad dziećmi lub obrony majątku.

Opracował J.T.

Stan prawny na dzień 26 lipca 2010 r.

…………………………………..

(przypis 1) Według art. 17 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego małżeństwo może być unieważnione wyrokiem sądu z uwagi na zawarcie go w warunkach przeszkód małżeńskich: wieku (art. 10 kro); ubezwłasnowolnienia całkowitego (art. 11 kro); choroby psychicznej lub niedorozwoju umysłowego (art. 12 kro); bigamii (art. 13 kro); pokrewieństwa lub powinowactwa w linii prostej (14 kro); przysposobienia (art. 15 kro); wad oświadczenia woli w postaci złożenia oświadczenia woli w: stanie wyłączającym świadome wyrażenie woli, błędu co do tożsamości drugiej osoby, obawy o poważne niebezpieczeństwo osobiste własne lub innej osoby na wywołanej na skutek bezprawnej groźby (art. 15^1 kro); braku zezwolenia sądu na złożenie oświadczenia o wstąpieniu w związek małżeński przez pełnomocnika albo w przypadku nieważności pełnomocnictwa lub jego odwołania (art. 16 kro).

(przypis 2) ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 z późn. zm.).

(przypis 3) Por. przypis 1.

(przypis 4) Zgodnie z art. 47 § 1 kro umowę majątkową małżonkowie zawierają w formie aktu notarialnego.

(przypis 5) Por. przypis 8.

(przypis 6) Tomasz Sokołowski w: System prawa prywatnego. Prawo rodzinne i opiekuńcze. Tom 11. red. Tadeusz Smyczyński. Warszawa 2009, por. wywody s. 842 – 845.

(przypis 7) Wskazano następujące przykłady: wsparcie psychiczne w razie trudności i niepowodzeń życiowych lub dotykających małżonka tragedii, troska o chorego małżonka – pielęgnowanie go czy choćby okazywanie współczucia, pomoc w gospodarstwie domowym, ułatwienie wykonywania pracy zawodowej, wsparcie materialne w postaci pomocy przy spłacie długu lub pokrycie nadzwyczajnego wydatku. Ibidem, s. 882.

(przypis 8) Dotyczy zobowiązań powstałych od dnia 20 stycznia 2005 roku – por. art. 5 ustawy z dnia 17 czerwca 2004 roku o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 162, poz. 1691)